ये मोह मोह के पत्ते ❤️❤️❤️

मोह- मधूका लॉंजिफोलिया-मधूक- महुआ
लोकेशन-अंबरनाथ-जिल्हा-ठाणे

साध पिठल- भाकरी/चपाती, लोणच, कांदा डब्ब्यात भरून घेऊन आवडलेल्या एखाद्या ठिकाणी झाडझाडोऱ्यात जाऊन निवांत निसर्गाच गाण ऐकत जेवलो की जो आनंद मिळतो तो अवर्णनीय आहे. म्हणूनच एप्रिलमध्ये उन्हाचा तडाखा सुरू झाला तेव्हा सरळ उठून मोहराईत जाऊन डब्बापार्टी करून आलो आम्ही दोघ. दोघच कारण लेक होस्टेलवर असते न हल्ली.
त्याच नेमकं काय झाल तर मार्च संपता संपता वॉकला जायचो तिकडे रस्त्याच्या आजूबाजूच्या मोकळ्या माळरानावरची काहीकाही झाड आपली कोवळी मनमोहक रंगबिरंगी पालवी दाखवत मला त्यांच्याकडे बोलावू लागली. एकदोन दिवस बघून न बघितल्यासारख केलं मी पण दिवसागणिक झाड अजूनच लाल-कुसुंबी-पोपटी-तपकिरी होतायेत हे बघून वॉकला सोडचिठ्ठी देत रस्ता सोडून त्या माळरानात त्या झाडांकडे खेचले गेले आणि चक्क कित्येक वर्षांची मोह बघायची माझी इच्छा पूर्ण झाली. त्या पालवीने मोहाची ओळख पटवून दिली मला, इतकंच काय तर मोहाची फुल पण चाखायला मिळाली चक्क.गेल्या मे महिन्यापासून इकडे शहारापासून जरा लांब, वस्ती नसलेल्या ठिकाणी वॉकसाठी यायला लागलो होतो आणि जवळजवळ वर्ष होत आलेलं पण इथल्या मोहाच्या झाडांची तेव्हढी ओळख पटली नव्हती ती त्याच्या पालवीने करून दिली फायनली.
वॉकसोडून रस्त्याचा बाजूला आत माळरानात गेले आणि तिथे त्या छोट्या टेकडीवर असलेली 6-7 मोहाची झाड, प्रचंड फुललेली शाल्मली, जवळच मोठं जांभूळ आणि टेकडीखाली समोरच असलेलं गहू, मका, पालेभाज्या आणि वेलीभाज्यांनी वाऱ्यावर लहरणार हिरवंगार शेत, शेताच्या बाजूला असलेली करंज, मोई, भोकर, जांभूळ, पिंपळ, शाल्मली, पळस,मोह ह्या झाडांची दाटी बघून मी हरखून गेले. टेकडीवरच्या त्या मोहाच्या 5-6 झाडांना नवीन पालवी फुटत होती आणि तिथे लाल- कुसुंबी- पोपटी- मातकट तपकिरी रंगाचा मेळावाच भरला होता. फांद्यांच्या टोकाला मातकट रंगाच्या कळ्यांचे घोस लटकत होते. बाजूच्या शाल्मलीवर तर जणूकाही पक्षी संमेलन भरले होते.असंही पळस-पांगारा- शाल्मली फुलले की ती झाड म्हणजे कित्येक पक्षी आणि प्राण्यांच ज्यूस सेंटरच बनत. खालच्या शेताच्या आणि टेकडीच्या मधल्या जागेत वर्षभर पाण्याचा साठा असतो तर शेताच्या बांधावरची झाड हेरॉन्स, पेंटेंड स्टोर्कस, बगळे ह्यांच्या रातथाऱ्याची जागा आहेत हे मी आधीच शेताच्या पल्याड असलेल्या रस्त्याने वॉक करताना मनात नोंदवून ठेवल होतच. दुसऱ्या दिवसापासून आम्ही दोघेही वॉक कसाबसा पटकन उरकून टेकडीवर मोहाखाली बसायला लागलो आणि तो वेळ कसा निघून जायचा ते आम्हाला समजायच पण नाही. सांजावताना पाखर रातथाऱ्याला निवडलेल्या झाडावर उतरताना बघणं, त्यांच सेटल होईपर्यंत गडबड गोंधळ घालत नंतर शांत होत जाण, मावळतीच्या सूर्याने जाताजाता आकाशात रोज नवीन चित्र रंगवून जाण, थंडगार - मोकळ्या वाऱ्यावर झाडाखाली हे सगळं अनुभवताना लेकीला होस्टेलवर सोडून आल्यापासून तिला मिस करताना कातर झालेलं मन, मनाला लागलेली एक अनामिक हुरहूर, रोजच्या हजार चिंतांनी, आपल्याच माणसांच इर्षेने, द्वेषाने वेड होत विचित्र वागणं हे सगळं सहन करत दुखावलेल मन तिथल्या त्या तासाभराने शांतावत जायच आणि दुसऱ्या दिवसाच्या लढाईसाठी नवीन उमेद देत होत.
तिथली मोहाची सगळी झाड आपसांत मी कसा वेगळा हे दाखवण्यकासाठी इरेला पेटली आहेत अस वाटत होतं कारण एक मोह पोपटी पालवी मिरवत होता तर एक लाल तर एक कुसुंबी तर कोणी मातकट- तपकीरी पालवी मिरवत होता. पण निळ्या निरभ्र आकाशाच्या बॅकड्रॉपवर ती झाड इतकी सूंदर दिसत होती की कितीही वेळ बघत बसल तरी मन भरत नव्हतं. कळ्या आता टोपसल्या होत्या आणि एकदा रस्त्यावरच हवेवर एक गोड सुवास दरवळत मोह फुलल्याची बातमी घेऊन वारा आला. जाऊन बघतो तर काय झाडाखाली हलक्या लेमन यल्लो आणि लाईट पिस्ता रंगाच्या छोट्या मोत्यांचा सडा पसरलाय अस वाटत होतं आणि गोड सुगंधाने आसमंत भरून गेला होता. सरतेशेवटी इवलाली मोहाची फुल फुलायला सुरवात झाली होती आणि वाऱ्याने त्या फुलांनी झाडांवरून खाली जमिनीवर झेप घेत जमिनीवर जणू चादर अंथरली होती. पटकन आम्ही 5-6 फुल उचलून गट्टम केली आणि तो गोडवा जिभेवरून मनापर्यंत हळुवारपणे पोचला.मोहाच्या फुलांच यथार्थ वर्णन म्हणजे कितना मधुर, कितना मदिर ही ओळच आहे ही खात्री पटली ती फुल खाऊन बघितल्यावर. पटकन मोहाच्या फुलांचा फोटो मित्र-मैत्रिणींना पाठवला तर मलाच विचारायला लागले सगळे की मग काय आज झिंगझिंगझिंगाट का पण शप्पथ सांगते फक्त 5-6 च फुल खाल्लेली भीतीने. दोन दिवसांनी सकाळीच लक्षात आल की आज 3 पर्यंत दोघांनाही वेळ आहे तर पटकन पिठल-चपाती करून डब्बा भरून, पाण्याच्या बाटल्या,दरी वगैरे घेऊन अकरा वाजता आम्ही टेकडीवर पोचलो. पारा चाळीशी पार करत होता तरी तिकडे मात्र झाडांची दाट सावली आणि खालच्या पाण्यावरून येणाऱ्या वाऱ्याने मस्त थंडगार वाटत होतं. मग नवऱ्यानी सगळी माझ्या आवडीची गाणी गायली ती ऐकत निवांत बसलो. बारा- साडेबाराला गप्पा मारत मस्तपैकी जेवलो आणि नंतर नवऱ्याने चक्क ताणून दिली तिकडे. त्याची झोप होईस्तोवर मी टेकडी खाली उतरुन आसपासच्या झाडांना भेटून आले, भरपूर फोटो काढले. मैत्रिणीच्या सल्ल्याने मोहाची बरीच फुल गोळा केली सुकवून नंतर खाय छान लागतात म्हणून. नंतर मीही दरीवर पाठ टेकली आणि वर बघितल तर नजरेला हिरवी - लाल पानांची महिरप दिसत होती,इतकी दाट- मोठमोठी पान असतात मोहाची की सूर्याची तिरीपपण येत नव्हती खाली डोळ्यावर. जरावेळाने झोप पूर्ण झाल्यावर नवरा उठला तर बाजूच्या गावातल्या बायका सरपण गोळा करत आल्या तिथे. त्यांच्याशी गप्पा मारताना आम्ही असे डब्बा पार्टीसाठी आलेलो बघून पिकनिकला कसे काय आलात तुम्ही इकडं रानात म्हणत तोंडावर पदर ठेवून खुसुखुसू हसून गेल्या. खालच्या पट्ट्यात दोन -तीन गुराखी गायी-म्हशी घेऊन आलेले तर ते पण ह्ये कोण येडे आहेत अश्या नजरेने बघत होते आम्हाला आणि नंतर तर त्या झाडांखाली 2 मूल मोबाईल नेटवर्क मिळत म्हणून रोज दुपारी येऊन बसत असावीत तिथे ती आली आणि आम्हाला बघून निघून जायला लागली तर आम्हीच त्यांना म्हंटल की बसा तुम्ही,आम्हीच निघतोय. असही अडीच पर्यंत घरी पोचण मस्ट होतच कामासाठी. पण हा वनभोजनाचा बेत मात्र फक्कड जमून आलेला. मोहाच्या फुलांमुळे जमिनीवर मुंग्या आणि इतर कीटक दिसत होतेच पण चक्क एक हुदहुद पण त्या कीटकांच्या मेजवानीवर ताव मारायला तिकडे आला होता. काटेसावरीवर मात्र कोतवाल, शिंपी, बुलबुल आणि फुलचुखे सोडून इतर पक्षी मात्र दिसले नाहीत, कदाचित दुपार असल्याने असेल कारण संध्याकाळी जातो तेव्हा खूप वेगवेगळे पक्षी बघायला मिळतात तिकडे. फुलपाखरं मात्र भरपूर बघायला मिळाली त्यावेळात आणि खंडया पण खूप दिसले.
ते मोहाचे, पिंपळाचे चैत्र पालवीचे रंग बघून मनात विचार आला की परदेशात ती लोक फॉल कलर्स सेलिब्रेट करतात तशी उद्यानांत जाणीवपूर्वक मोह, कुसुंब, पिंपळ अशी झाड लावली तर आपण पण चैत्र पालवी महोत्सव करू शकू. एकत्र खूप सारे मोह,कुसुंब लावले असतील तर सिझनला मस्त कुसुंबी रंगाची उधळण बघायला मिळेल. तसच बहावा, सीता अशोक, पळस, पांगारा, शिरीष असे ठरवून एका एका उद्यानात लावले तर फुलल्यावर त्या उद्यानांना भेट देणे म्हणजे एक सोहळाच होईल.
मोहाच्या झाडाबद्दल बोलायचं तर हा एक अस्सल देशी वृक्ष असून उत्तर प्रदेशात मोहाला कल्पवृक्ष म्हणतात कारण ह्याच्या प्रत्येक भागाचा उपयोग होतो. फुल कच्ची खातात, वाळवून त्याच पीठ करून चक्क त्याच्या भाकरी पण करतात आदिवासी लोक.फळाची भाजी , लोणचं बनवतात. बियांपासून खाद्य तेल मिळते. वाळवलेल्या बिया डालडा आणि साबण बनवण्याच्या प्रक्रियेत वापरतात, पान जनावरांना चारा म्हणून उपयोगात येतात. लाकूड बाईपगासी, फर्निचर, घरबांधणीसाठी उपयोगात येत. मोहाच्या फुलांची दारू प्रसिद्ध आहेच पण ती फुल औषधी पण आहेत तसेच मोहाची साल, फळ, पान आणि बियाही औषध बनवताना वापरतात. मोहाच संस्कृत नाव आहे मधूक तर शास्त्रीय नाव आहे मधूका लॉंजिफोलिया - मधूका संस्कृत नावावरून घेतले आहे आणि लॉंजिफोलिया म्हणजे लांब पाने असलेला. मोहाला महुआ, मोवा, मोहडा, बटर ट्री, हनी ट्री अशी पण नाव आहेत. ह्याची फॅमिली सॅपोटेसी आहे म्हणजेच बकुळ कुळातील हे झाड आहे. बियांपासून सहज रोप तयार होणारा हा एक अतिभव्य वृक्ष आहे.
इथे जवळपास पन्नासेक मोहाची झाड आहेत पण इथल्या गावकऱयांना मोहाची उपयुक्तता माहीत नसल्याने ही झाडे फक्त वन्य झाडे म्हणून वाढत आहेत. आता हे चांगल की वाईट ते काही मला ठरवता येत नाहीये पण मला मात्र ही मोहराई अगणित आनंद देत आहे. (झाडावरच्या कळ्यांचे आणि फळांचे फोटो ब्लर आलेत कारण तिथे सतत इतका वारा असतो की मोबाईलमधून ऑब्जेक्ट फोकस करणे महाकठीण काम होऊन बसत सो बेअर विथ माय पूअर फोटोग्राफीक स्किल्स)

मोहाची फुल

कोरांटी / वज्रदंती

पाऊस संपता संपता ऑक्टोबरमध्ये कोरांटिच्या झुडपांना कळ्यांचे झुबके धरायला लागतात आणि उन्ह पिऊन, थंडी लेवून नोव्हेंबरमध्ये कोरांटी फुलू लागते. पहिल्यांदा चार दोन फुल दिसायला लागतात आणि मग थंडी वाढायला लागली की बघता बघता फुलच फुल झाडावर बागडून आपल्याला खुणावू लागतात. कोरांटी खूप रंगात आढळते- मी ह्या तीन रंगांत पाह्यलीये कायमच- पिवळी, पांढरी आणि जांभळी.भारत, म्यानमार ते दक्षिण चीन, जवळजवळ संपूर्ण आशियात आढळणाऱ्या ह्या झाडाचं शास्त्रीय नाव आहे Barleria prionitis - पिवळी कोरांटी,Barleria cristata - जांभळी आणि पांढरी कोरांटी आणि फॅमिली आहे Acanthaceae. जांभळ्या कोरांटिला Blue bell barleria तसच Philippine violet, porcupine ही नाव पण प्रचलित आहेत आणि ह्याची फुल इतर दोन कोरांटिच्या फुलांपेक्षा आकाराने थोडी मोठी असतात. पांढऱ्या कोरांटिला White Philippine violet हे नाव प्रचलित आहे आणि ह्यात दोन प्रकार असतात. मोठी फुल असलेली देव कोरांटी असते जीच्या फुलांचा आकार, पुष्पकोश, पानांचा आकार ह्यात फरक असतो. जांभळ्या कोरांटीचेही दोन प्रकार मी पाह्यलेत त्यातही पुष्पकोश आणि पाना- फुलांच्या आकारात फरक आहे.

हा एक प्रकार जांभळ्या कोरांटीचा

आणि हा दुसरा प्रकार जांभळ्या कोरांटीचा

पटकन फुल काढायला गेल्याशिवाय पिवळ्या कोरांटिचा तेज नखरा समजत नाही पण जेव्हा फुल काढताना ह्या काटे कोरांटिचे काटे हाताला बोचतात तेव्हाच समजत हे पाणी वेगळंच आहे कारण पांढऱ्या आणि जांभळ्या कोरांटिला काटे नसतात. ऑरनामेंटल प्लान्ट म्हणून ओळखल जाणार हे झाड खरतर कोणी आवर्जून लावत नाही पण हे सहजच आसपास दिसणार झाड आहे आणि वाईडली पसरणार झाड असल्याने एकटदुकट झाड कधीही दिसत नाही. मोकळ्या जागेत तर तण माजाव तशी ह्याची रोप पसरतात आणि नोव्हेंबर- डिसेंबरमध्ये फुलली की बघणाऱ्याच भान हरपवतात. ह्याच्या फुलांचा उपयोग गजऱ्यासाठी केला जातोच पण आयुर्वेदात ह्याचे भरपूर औषधी उपयोग सांगितले आहेत.भारताबाहेरही ह्याची पान- फुल- मूळ औषध म्हणून वापरतात.कोणतंही आयुर्वेदिक औषध वैद्यकीय सल्ल्याशिवाय घेऊ नये ह्या ठाम मताची असल्याने मी कोरांटिचे औषधी उपयोग इथे देत नाहीये.
पिवळ्या कोरांटिचा तजेलदार थोडा भगव्या रंगाकडे झुकणारा रंग मन एकदम प्रफुल्लित करतो आणि त्याच्या फुलांनी ओंजळ भरली की परागकण हातावर पण त्या झळाळत्या रंगाचा शिडकावा सोडून जातात.जांभळ्या कोरांटिचा हलका, तरल रंग मन हळुवार करत. त्याचे निळसर झाक असलेले परागकण तर सौंदर्याची परिसीमाच आहेत. पांढऱ्या कोरांटिची फुल म्हणजे तर अगदी शुभ्र काही जीवघेणे ह्याच ओळींची आठवण करून देतात.अजूनही ही फुल दिसताच क्षणी मला माझ बालपण झरझर नजरेसमोर तरळून जात कारण तेव्हा सिझनला मी रोज कोरांटिचे गजरे माळून अगदी स्वतःला फ्लॉवरपॉट बनवून शाळेत जायचे.मैत्रिणी,शाळेतल्या शिक्षिका ह्यांनाही बरेचदा ह्याचे गजरे बनवून द्यायचे.आमच्याकडे पिवळी आणि पांढरी कोरांटी होती तर शाळेत जातायेता ज्यांच्याकडे जांभळी कोरांटी होती त्यांच्याकडून त्याची फुल मागून घेऊन यायचे. पिवळ्या कोरांटिची फुल काढताना त्याच्या काटयांनी हातावर इतके ओरखडे यायचे पण त्याचा गजरा माळायला मिळणार ह्या आनंदापुढे तो त्रास काहीच वाटायचा नाही. गजरे पण अगदी सुईनी, बिन सुईचा नुसत्या दोऱ्याने, भरगच्च चारही बाजूने फुल येतील असा ओवलेला किंवा दोन- बाजूंना फुल येतील असा दोन- दोन फुलांनी ओवत करायचे. रोज वेगळ्या पद्धतीने ओवलेला गजरा माळून अगदी फ्लॉवरपॉट बनून जायचे मी शाळेत.नंतर तर जांभळ्या कोरांटीच पण कटिंगच लावलेल मी आमच्या अंगणात.
हळूहळू मोठ होताहोता तो सगळा उत्स्फूर्तपणा, हौस निसटून गेली आणि गजरे माळण जणू काही मी विसरूनच गेले. पण तरीही अजूनही फुललेली कोरांटी दिसली की ओंजळभर फुल गोळा केलीच जातात आणि आज तर चक्क भरगच्च असा हातभार गजरा पण ओवून बघितला.

हा मी ओवलेला गजरा, ह्यात जांभळी फुल दोन प्रकारात ओवलीयेत( एकांत दोन बाजूना येतील अशी नंतर भरगच्च गजरा दिसतो तशी चारही बाजूंनी)

ही पांढरी कोरांटी

आणि ही पिवळी कोरांटी

वसंत रंगात न्हाला गं
वसंत अंगात आला गं
पळस पांगारा शितल अंगारा
लेवून केशरी झाला
- शांत शेळके
शिशिर ओरडतच येतो की वसंत येतोय आणि वसंत जवळ आला की निसर्गप्रेमी मंडळींचा उत्साह जरा जास्तच दुणावतो. ऋतू बदल सभोवताली नजर फिरवली की आपसूक आपल्या लक्षात येतातच आणि म्हणूनच मार्च उजाडला की आमच्या ग्रुपवर येऊर, राणीबाग किंवा कुठे न कुठे नेचर ट्रेलला जायच का ह्या गप्पांना सुरवात होते. हळूहळू एखादा प्लान फायनल होतो, आणि ठरवलेल्या मेंबराममधून टांगारु लोक गळून मोजकी मंडळी ठरलेल्या ठिकाणी भेटून भरपूर झाड , फुल बघायला मिळतील ह्या आनंदात डेस्टिनेशनकडे कूच करतात.
ह्या मार्चमध्ये तर जरा जास्तच उत्साह जाणवत होता कारण मूर्ख, बावळट कोरोनाचा प्रादुर्भाव कमी झाल्याने दोन वर्षांनी अस जाता येणार होत एकत्र. मला मित्रानी विचारल येऊरला जायच का, सुरंगी फुललेली असेल ? सुरंगीच नाव ऐकल्या ऐकल्या मी लग्गेच हो म्हणून मोकळी झाले कारण आजपर्यंत कोणत्या न कोणत्या कारणाने माझं सुरंगीच झाड बघण्याचा योग्य जुळून आला नव्हता.वेड्या मनाने तर ध्यासच घेतलेला बहरलेल सुरंगीच झाड बघायचच हा.सुरंगीचे वळेसर मिळवायचेच मी दर सिझनला पण फुलांनी लदबदलेल सुरंगीच झाड कधीच बघायला मिळाले नव्हते त्यामुळे हा मोका मी हातचा सोडणार नव्हतेच. 20 मार्चच्या शनिवारी आमची येऊर ट्रिप फायनल झाली आणि माझं मन सुरंगीच्या सुवासात,आठवांत न्हाऊन निघाल. फक्त पेपरमध्ये वाचून माहीत असलेली सुरंगी पहिल्यांदा दिसली ती ठाण्याला लॉ करताना मैत्रिणीबरोबर ठाणा मार्केट फिरताना आणि हरखून गेलेले मी तीच रूप बघून, तिच्या मत्त सुवासाने तेव्हाच मनावर आयुष्यभराच गारुड घातल.लॉ कॉलेजला असताना ठाणा मार्केटमधून विकत घेतलेले अनेक सुरंगीचे वळेसर आठवले आणि कॉलेजमधली सुरंगी वेड्यासारखी आवडणारी एक खूप प्रेमळ मैत्रीण सीमा पण आठवली आणि नंतर कितीही शोधाशोध केली तरी अजूनही न सापडलेल्या ह्या मैत्रिणीच्या आठवणीत डोळ्यांत पाणी आल. कॉलेज झाल्यावर प्रॅक्टिस करताना कल्याण आणि उल्हासनगर कोर्ट स्टाफमधल्या एक मॅडम ह्या सिझनला वाड्याला आपल्या गावी गेल्या की ( त्याही सुरंगीच्या ओढीनेच गावी जायच्या सुरंगीच्या सीझनमध्ये) सोमवारी येताना माझ्यासाठी आवर्जून सुरंगीचे वळेसर घेऊन यायच्या ते आठवल. त्या मॅडमकडूनच समजलेलं मला की कश्या सूर्योदयापूर्वी किंवा आदल्या संध्याकाळीच सुरंगीच्या टपोऱ्या कळ्या काढून घ्याव्या लागतात आणि गजरे करून ठेवावे लागतात सुरंगीचे कारण सुरंगीची फुल फुलली की गजरा करायला गेलो की पाकळ्या गळतात फुलांच्या आणि गजरे ओवता येत नाहीत त्यांचे. नंतर त्या मॅडम रिटायर झाल्या पण मी ठाण्याला कोर्टातल्या कामानिमित्त चक्कर मारून ठाणा मार्केटमधून सुरंगीचा वळेसर घ्यायचीच तेही आठवल पण गेल्या दोन वर्षात हे शक्य झालं नव्हत कोरोनामुळे आणि सुरंगी मनातच आठवावी लागली होती. म्हणूनच जरा जास्तच आतुरतेने 20 मार्चची वाट बघत होते मी, त्यात सुरंगीची भुरळ तर होतीच पण कौशी, कुंभा, पांगारा,ह्यावर्षी जवळून बघायला हुलकावणी दिलेला पळस अशी इतरही बरीच कारण होतीच हुरळून जायला.अजूनपर्यंत फक्त सोमि वरच भेटलेले पण मैत्र जुळलेले प्रत्यक्ष पहिल्यांदाच भेटणार होते त्यात मी सोडून बाकी सगळेच निसर्गाच्या शाळेतले माझे गुरू म्हणता येतील इतके माहितगार होते त्यामुळे भरपूर नवनवीन माहिती कळणार होती.
आदल्या दिवशी संध्याकाळी नवऱ्याला खाऊ आणायला पिटाळल आणि बॅग पॅक करून 20 मार्च उजाडायची वाट बघत बसले. 20 ला भल्या पहाटे उठून येऊरला जायला कूच केल कारण साडे-सात ते साडे-आठ/नऊ ही फुललेली सुरंगी बघायची उत्तम वेळ, ती गाठायची होती. येऊरला पोचल्यावर ग्रुपमधले इतर जण यायला वेळ होता म्हणून जवळचीच झाड निरखायचा प्रोग्रॅम सुरू केला.जवळच पांगारा फुललेला होता पण गेल्या 15 वर्षांपासून मुंबई-पुण्यातल्या शहरी भागांतले पांगाऱ्याचे वृक्ष कोणत्यातरी विषाणूच्या आक्रमणात म्लान झाले आहेत, ना धड अंगभर फुलत ना त्यांना धड पालवी येतेय. तरीही पांगारा आपली थोडीफार फुल घेऊन सुर्योपासक असल्याप्रमाणे सूर्याकडे मान उंचावून बघत सुर्यराजाची आळवणी करत उभा होता. पांगाऱ्याला संस्कृत मध्ये रक्तपुष्प हे अगदी चपखल बसेल अस नाव आहे कारण अगदि लालभडक रंग असतो ह्याच्या फुलांचा. पळस आणि पांगाऱ्यात बरेचदा, बऱ्याच जणांची गल्लत होते कारण दोन्ही झाडांना त्रिदलीय पाने येतात, लालभडक सूंदर फुले येतात आणि दोन्ही झाड भरभरून फुलतात. ह्या साधर्म्यामुळेच पांगाऱ्याच एक संस्कृत नाव पण कंटकी पलाश- काटेरी पळस हे आहे.पण पांगारा काटेरी आहे, ह्याच्या पानांचा देठसुद्धा टोकदार काटयांनी भरलेला असू शकतो आणि हाच मुख्य फरक आहे पळस आणि पांगाऱ्यामधला.दोघांच्या फुलांच्या रचनेत पण फरक असतो तसेच फुलण्याचा काळ पण निदान महाराष्ट्रात तरी थोडा वेगवेगळा आहे म्हणजे पळस फुलून त्याचा बहर ओसरत आला की पांगारा फुलायला लागतो. थंडीत पांगाऱ्याची पानगळ होऊन निष्पर्ण झाडाला ऋतुराज वसंतात दाटीवाटीने बसलेल्या चॉकलेटी रंगांच्या कळ्यांचे 15-20 सेंमी लांबीचे फुलोरे फांद्याफांद्यांच्या टोकाला दिसू लागतात. फांदीच्या खालपासून टोकाकडे एकामागे एक उमलत जाणारी लालभडक, आकर्षक रंगांची नळीसारखी रचना असलेली पाच पाकळ्यांची अतिशय मऊ-मुलायम फुल उमलायला लागली की एक नेत्रसुखद सोहळा महिनाभर रंगत असतो. फुललेला पांगारा त्याच्या आकर्षक रंगामुळे, अनोख्या साजशृंगारामुळे दुरवरूनच आपले लक्ष वेधून घेतो आणि आपले भान हरपायला लावतो. ह्याची इंग्रजी नाव इंडियन कोरल ट्री, व्हेरिएगेटेड कोरल ट्री वाचली तरी त्याची खासियत लगेच लक्षात येते. ह्याचे आणि पळसाचे, बहाव्याचे कूळ एकच- ही सगळीच कडधान्य कुळात( फॅबीसी फॅमिलीत) एरिथ्रीना ह्या प्रजातीत येतात. ह्याच शास्त्रीय नाव आहे एरिथ्रीना व्हेरिएगटा.
फेब्रुवारी संपता संपता मी लेकीला होस्टेलवर सोडण्यासाठी हैदराबादला गेले होते तर विदर्भ आणि तेलंगणात ज्या संख्येने आणि ज्या तर्हेने भरभरून फुललेली पळस आणि पांगाऱ्याची झाड पाह्यला मिळाली की अक्षरशः मंत्रमुग्ध व्हायला झाल होत. मी मुंबई - पुण्यात पळस किंवा पांगारा तिकडच्या इतके फुललेले अजूनतरी पाह्यले नाहीत, तिकडची फुललेली ही झाड म्हणजे खरोखरीच फ्लेम ऑफ फॉरेस्ट नाव सार्थ करत होती. जंगलात वणवा पेटलाय असा भास होत होता ही दोन्ही शेकडो भरभरून फुललेली झाड पाहून
तर येऊरला गेल्यावर पहिले पांगाऱ्याने दर्शन देऊन मन खुश करून टाकल, मग जरा आजूबाजूला पाह्यल तर काटेसावर,अंबाडा, पेटारी, रिठा, मोई फुललेले दिसले. इतकी झाड बहरलेली असल्याने भरपूर पक्षीही आसपास दिसत होते, पहिलेच भारद्वाज दिसल्याने सगळेच खुश झालो.सगळी फुल, वेगवेगळे पक्षी बघत, एकमेकांना दाखवत असतो ग्रुपमधले सगळे पोचले आणि आम्ही आज जिच्यासाठी येऊरला आलो होते तिच्याकडे निघालो -सुरंगी.
वाटेत फुललेले काकड, मोई, जाम, कात्री जास्वंद, लाल, पिवळी, गुलाबी जास्वंद, अबोलीचे ताटवे बघत निघालो. अचानक वाऱ्याबरोबर तो चिरपरिचित धुंद करणारा सुगंध दरवळला. होय,मनावर लक्ष लक्ष मोरपीस फुलवित आसमंतात सुरंगीचा सुवास दरवळत होता. थोडं पुढे गेलो तर समोर सुरंगीचा बहरलेला वृक्ष दिसला. डायरेक्ट फांद्यांवरच पांढरे मोतीच मोती लगडलेत असा भास करून देणाऱ्या कळ्या आणि अगणित टीचभर आकाराची पांढरी सुरंगीची फुलच फुल खोडावर दाटीवाटीने लगडलेली दिसली. खोडाची इंचभर जागाही रिकामी नव्हती, सगळ्या झाडाचं खोड झाकून गेलेलं टपोऱ्या कळ्यांनी आणि इटूक पिटुक आकाराच्या अगणित पांढऱ्या पिवळ्या फुलांनी. किती फुलाव एखाद्या झाडानी अस वाटायला लावत इतकं फुललेल असत बहरलेल सुरंगीच झाड. खोडाची टीचभर जागाही रिकामी नव्हती, ती डायरेक्ट खोडावरची इवलाली सुगंधात न्हाऊन निघणारी फुल बघून ह्याचसाठी केला होता हा अट्टहास अस वाटलं. त्या सुगंधी कुपींवर मधमाश्या आणि भुंग्याचा गुंजारव ऐकताना भान हरपायला होत होत.सुरंगीच शास्त्रीय नाव आहे मॅमिया सूरिगी, संस्कृत नाव आहे सुरापून्नगा. उंडिच्या झाडात आणि सुरंगीच्या झाडात असलेल्या साम्यामुळे कोकणात ती प्रचलित आहे रानउंडी ह्या नावाने.परंतु फुलांवरून आणि फळांवरून दोन्हीतला फरक लगेच ओळखता येतो.सुरंगीच फुल असत लांब देठाचं, चार पांढऱ्या समोरासमोर असणाऱ्या जाडसर पाकळ्यांच आणि मध्यभागी भरपूर पिवळेधम्मक परागकण दाटीवाटीने खेटून उभे असतात.सुरंगीत नर झाड आणि मादी झाड वेगवेगळ असत.नर झाडाच्या फुलांमध्ये फक्त पिवळे सुगंधी पुंकेसर असतात तर मादी झाडाच्या फुलांमध्ये पेल्यासारखा आकार, एक लाल स्त्रीकेसर-जायांग असत आणि भोवती पिवळे पुंकेसर असतात.नर सुगंधी फुले खूप सुगंधी असतात त्यामानाने मादी फुलांना कमी सुवास असतो. फळधारणा देखील मादी फुलांनाच होते, नर फुलांना फळधारणा होत नाही. मादी फुलांच्या पाकळ्या गळून गेल्या की अंडाकृती फळ लागतात व फळामध्ये बिया असतात.ती फळ पक्षी खातात आणि त्यांच्या विष्ठेमार्फत बीजप्रसार होऊन नर आणि मादी रोपांची उत्पत्ती होते. बाजारात सुगंधामुळे नर फुलांनाच मागणी असते, सुरंगी पासून अत्तर पण बनवतात. कोकणात नर झाडाला सुरंगी आणि मादी झाडाला बुरंगा म्हणतात. मला हे कळलं तेव्हा गंमत वाटलेली कारण नाव ठेवताना उलट झाल्यासारखं वाटतय न ही नाव वाचून.सुरंगीची पान तुकतुकीत, चमकदार, लांबट काहीशी चाफ्याच्या पानांसारखी असतात. सूंदर पानांमुळे इंग्रजीत सुरंगीला cute leaf tree असही म्हणतात. आम्ही गेलेलो तिथे नर आणि मादी अशी दोन्ही झाड होती. त्यातल्या मादी बुरंगोवर निसर्गाचा अजून एक चमत्कार बघायला मिळाला,ओंबिलच पानांवर बांधलेल घरट बघायला मिळाल पण सुरंगीची नशा इतकी तेज होती की कोणीही त्याचा फोटोही काढला नाही. सुरंगीच्या फुलांच वेगवेगळ्या अँगलमधून भरपूर फोटोसेशन झाल,अगदी भुंगे आणि मधमाश्यांच गुंजन रेकॉर्ड करत व्हिडिओही बनवले. मन भरतील इतकी फुल गोळा केली,ओंजळभर फुलांचा सुगंध श्वासांत खोलवर भरून घेतला आणि सरतेशेवटी तिथून निघालो.
एव्हाना नऊ -साडे नऊ वाजून गेले होते आणि भल्या पहाटेच घरातून निघाल्याने पोटात कावळ्यांनी शाळा भरवली होती. म्हणून एक खाऊ ब्रेक घेऊन सगळ्यांनी आणलेल्या खाऊवर यथेच्छ ताव मारून मग मोर्चा वळवला तो कुंभाकडे पण हाय रे नशीब, यंदा कुंभा लवकर फुलून गेलेला त्यामुळे चुकार 4-5 फुल होती झाडावर आणि तीही अगदी उंचावर. लहान कुंभाच्या आकाराची फळ मात्र बघायला मिळाली. तिकडेच बाजूला कामल, कुंकूच फुललेल झाड बघायला मिळालं मग त्याच्या फुलांनी हात रंगवून झाले, त्याचही फोटोसेशन झाल,ह्याच्या फळांचा वापर फूड कलर म्हणून करतात.बाजूच्याच भरभरून बहरलेल्या उक्षीच्या मऊ- कोवळ्या पालविला हाताळून तिचा हेलिकॉप्टर हेलिकॉप्टर हा लहानपणीचा खेळ एकमेकांना खेळून दाखवत पुढे निघालो.कुठे गर्द गुलाबी काटेसावरीचा नखरा तर कुठे पेस्टल पिस्ता रंगाच्या उक्षीचा बहर, कुठे पांढऱ्या रंगाच्या कुंभाच्या फुलांचा तोरा तर कुठे भडक केसरिया रंगात न्हाऊन निघालेली कौशी, गडद गुलाबी फुलांनी पूर्ण बहरलेला टबुबिया तर पांढऱ्या / हलक्या पिवळसर , जांभळ्या लहाल लहान फुलांच्या फुलोऱ्याने सजलेले मोई, काकड, अंबाडा, पेटारी तर कुठे लालभडक रंगाच्या फुलांनी निळ्या आकाशाला सुशोभित करणारी पांगाऱ्याची फुल, कुठे निष्पर्ण वृक्षांच्या आकृत्या निळ्याशार आकाशाच्या बॅकराउंडवर खुलून दिसत होत्या तर कुठे काळ्या कुडाच्या नाजूक सुगंधी फुलांनी वातावरण भारून टाकल होत. मस्त भडक केशरी रंगांची फुल मिरवत उभी असलेली कौशी, कच्ची फळ अंगभर लेवून उभा असलेला फालसा, मोजकीच 10-15 फुल मिरवत तरीही सगळ्यांच लक्ष स्वतःकडे खेचून घेणारा काळा कुडा, अजून फुलायची वाट बघत उभे असलेले ऐन, पळस,कुसूंब, साग, मोह अशी कितीतरी झाड बघत परत यावच लागेल हे वैभव अनुभवायला, स्वतःतळ हळवेपण जिवंत ठेवायला अस म्हणत शेवटी परतीच्या प्रवासाला लागलो ते श्वासांत, गात्रांत, मनात खोलवर रुजलेल्या सुरंगीच्या सुवासासोबत.

सुरंगी

सुरंगीचे वळेसर

पांगारा

उक्षी

कुंभा

कौशी

शेंदरी-कलम(ह्याच्या फळापासून फूड कलर बनवतात)

काळा कुडा

शाल्मली-काटेसावर

काही काही झाड नकळत्या वयापासून माझ्या मनात ठाण मांडून बसली आहेत,त्याच मुख्य कारण म्हणजे माझ बालपण त्या झाडांभोवती खेळण्यात गेलं आहे. माझं माहेरच घर म्हणजे त्याकाळच्या शहरवजा गाव असलेल्या अंबरनाथमधल मस्त पुढे मागे अंगण असलेलं कौलारू घर. घराला लागून आमचं शेतसुद्धा होत आणि मी चौथीत जाईपर्यंत आम्ही भात, भुईमूग अशी पीकही घेत होतो शेतात. साहाजिकच घराच्या भवताली भरपूर विविध प्रकारची झाड होती.आमचं घर रस्त्यापासून बरच खालच्या पातळीवर होत तर रस्त्यावरून घरात यायला ज्या पायऱ्या होत्या त्याच्या बाजूला एक देवचाफा होता, जो अजूनही भरभरून फुलत उभा आहे आणि त्याच्या बाजूला चक्क शाल्मलीचा भलामोठा वृक्ष होता. लहानपणी उन्हाचा तडाखा जसा वाढत जाई तसा ह्या झाडाखाली गर्द गुलाबी मोठ्या मोठ्या फुलांचा सकाळ - संध्याकाळी खच पडत असे. काटेसावरीची ओंजळभर आकाराची रसरशीत गडद गुलाबी रंगाची, जाड जाड पाकळ्यांची फुल गोळा करताना आजीकडून सावरीच्या एक ना अनेक लोककथा तेव्हा ऐकल्या आहेत. तिच्या खोडाचे मोठे त्रिकोणी काटे पेरूच्या पानात घालून खाल्लेत आणि तोंड रंगवून कात घातलेलं पान खाल्ल्याचा आनंद मिळवायचा प्रयत्न केला आहे.

नंतर बालपण हातातून निसटत जाताना कोपऱ्यावर असलेली सावर कुठेतरी हरवली आहे हे त्या फुलपाखरी वयात लक्षातही आल नाही पण मनात मात्र ती रुतून बसलेली होतीच. निसर्गाचं वेड एकदा लागलं की ते सुटत नाहीच त्यामुळेच लवकरच शिशिर संपता संपता जर गावी गेलो तर जाताना रस्ताभर कुठे ना कुठे आपले गर्द गुलाबी फुलांचे पेले मधुरसाने भरून पक्षी आणि प्राण्यांना आपल्याकडे बोलावणारी ही काटेसावर मलाही तिच्याकडे बोलवत असे.

तर अस शाल्मलीच गारूड नंतर वय वाढेल तस वाढतच गेलं. शिशिरात आपल्या अंगावरच एक अन एक पान गाळून आपल काटेरी खोड आणि फांद्या हात उंचावून पुढे वाढत्या उन्हाच्या झळा सोसायला निळ्याशार आभाळाकडून थोडी शितलता मागत उभ असत. कधी ही निष्पर्ण सावर एखादा संन्यस्त, विरक्त योग्यासारखे भासते, तर कधी हीच सावर निरभ्र, निळ्या आकाशाच्या बॅकड्रॉपवर बघितली तर एखादी शास्त्रीय नृत्यांगना आपला पदन्यास करत, तोल सावरत एकेक मुद्रा करत तोऱ्यात रूपगर्वितेसारखी उभी आहे अस वाटत. फाल्गुन लागता लागता शाल्मलीच्या काटेरी निष्पर्ण काळपट करड्या अंगावर हिरव्या रंगाच्या कळ्यांचे फुटवेच फुटवे दिसू लागतात.पानांचा हिरवेपणा त्यागलेली हि सावर कळ्यांचा हा हिरवेपणा मात्र झोकात मिरवत असते. दिसामाजी उन्हं पिऊन पिऊन ही इवलाली हिरवी बाळ बाळसं धरू लागतात आणि किरमिजी गुलाबी अंडाकृती कळ्यांनी सावर भरून जाते आणि मग सुरू होतो निसर्गाचा एक सुंदर खेळ. कडक उन जिरवत,तप्त वाऱ्याच्या झळा पचवत ह्या कळ्या उमलू लागतात आणि पाच मोठ्या, जाड, मांसल, मेनचट पाकळ्यांची ओंजळी एव्हढी मोठी फुल सावरीच्य निष्पर्ण झाडाचे रुपडे बदलून टाकतात. हिच्या फुलांचा तो गर्द गुलाबी रंग आणि पाकळ्यांचा जाडसर, मांसल पोत बघून अस वाटत की ही फुल नुकतीच न्हाऊन आलीयेत आणि हात लावला तर त्या गर्द गुलाबी, तलम,ओलेत्या पाकळ्या आपले तळहात त्या रंगाने माखवून टाकतील.

पाच सुट्या पाकळ्या मिळून तळाशी पेल्यासारखा आकार असतो आणि त्यात टोकाशी डार्क चॉकलेटी रंग ल्यायलेल्या पुंकेसरांची वैशिष्ठ्यपूर्ण रचना असते. फुलाच्या त्या पेल्यासारख्या खोलगट भागात सावरीने आपला सगळा जीवनरसच जणू ओतून ठेवलेला असतो. त्या मधुर रसामुळे ऐन उन्हाच्या कडाक्यात सावरी पक्ष्यांचा ज्युसबार बनते.विविध पक्षांबरोबर माकड, खारी, हरण, ससे सुध्दा सावरीची फुल खायला वेडावतात. काही पक्षी निरीक्षकांनी फुललेल्या सावरीवर एका दिवसात ८० वेगवेगळ्या पक्ष्यांची नोंद केली आहे म्हणजे बघा. कडक उन्हामुळे सगळीकडे पाण्याची वाणवा जाणवत असते, छोटेमोठे ओढे पण सुकत चाललेले असतात. अशावेळी साहाजिकच पक्षांना त्यांना इतके दिवस सहज उपलब्ध असणार त्यांचं खाद्य म्हणजे पानोपानी असणारे लहानमोठे कीटक, सिकोडे , इतर फुल ह्यांची कमतरता भासू लागते. अशावेळेस हि खाद्याची उणीव या फुलातील रसामुळे भरून निघते. या झाडावर सूर्योदयापासूनच बुलबुल, हळद्या,वेडे राघू,सुभग, शिंपी,चष्मेवाला, शिंजिर, राखी वटवट्या, शिंपी, चिमण्या, कोतवाल, मैना, पोपट आणि इतरही बऱ्याच पक्षांची मांदियाळी दिसून येते. फुलाच्या कोवळ्या पाकळ्या खायला खारूताई दिवसभर तुरुतुरु ह्या फांदीवरून त्या फांदीवर उड्या मारत रहाते. गावकुसाबाहेरची, जंगलातली सावर असेल तर माकड पण आपला डेरा भल्या सकाळपासून सावरीवरच मांडून बसलेले दिसतात आणि झाडाखाली पडलेल्या फुलांना चरायला हरीण, ससे, अस्वल, साळिंदर गर्दी करतात. दिवसभर पक्षांनी घेतलेल्या ताना सावरी भोवताली एक सुरेल मैफल रंगवत रहातात. हिच्या काटेरी खोडामुळे आपसूकच मिळणार संरक्षण ओळखून काही हुशार पक्षी आपली घरटी काटेसावरीवरच बांधतात. हिच्या गर्द गुलाबी फुलांवर जेव्हा सूर्याची किरण पडतात तेव्हा त्यांचं झळाळून उठण त्या फुलांना एक तलम पोत देतात.
ते बघून अस जाणवत की जरी अंगभर काटेरी कवच ओढून घेतल असल तरी मनातली ओल  हिला बरोबर जपता आलीय.आपल्यालाही असा मनातला ओलावा कायम प्रत्येक अनुकूल - प्रतिकूल परिस्थितीतही टिकवता आला पाहिजे. निरभ्र निळ्या आकाशाच्या पार्श्वभूमीवर चमकदार, गर्द गुलाबी रंगाच्या मोठ्या फुलांनी सजलेल्या निष्पर्ण काटेसावरीच वर्णन करणं खरोखरीच शब्दांपलिकडची गोष्ट आहे.

ही शाल्मली सदैव आपल्या फांद्यांनी हात उंचावत आकाशाकडे झेपावत असते, फुलही आपल्या माना उंचावून आकाशाशी सलगी करायचा प्रयत्न करत असतात. तळपता सूर्यही शाल्मलीला असणारी आकाशाची ओढ कमी करू शकत नाही. आपल्या गर्द गुलाबी फुलांनी जणू ही प्रेमगीत गात आपल्या प्रियकराला - आकाशाला बोलवत असते. हीच सौंदर्य ना कॅमेऱ्यात बंद करता येत ना कागदावर हुबेहूब चितारता येत. जोपर्यंत हीचा बहर असतो तोवर हा आनंदोत्सव, हीच्या सभोवतालची सुरेल संगीत मैफिल सुरूच राहते.
चैत्र स्थिरावता स्थिरावता इतर जनता चैत्र पालवी मिरवत असते.हीचाही बहर कमी होत जातो पण ही हिरव्या पानांचा झगा अजूनही परिधान करत नाही तर अंगभर हिरवी लहान घोसाळी वाटावीत अशी बोंड मिरवायला सुरवात करते. काही दिवसांत ही बोंड डार्क काळपट चॉकलेटी रंग लेऊन पाच शकलांमध्ये उकलतात. त्या उकललेल्या एका एका बोंडांतून हळूहळू पांढरा रेशमी कापूस बाहेर डोकावताना दिसू लागतो, वाऱ्याबरोबर तो कापूस उधळून रानोमाळ उडत राहतो. या रेशमी कापसामुळेच हीच इंग्रजी नाव आहे रेड सिल्क कॉटन ट्री.

झाडाझुडपात अडकलेला कापूस, जमिनीवर पसरलेला कापूस आणि हवेत उडणारा कापूस कोवळ्या उन्हात चकाकताना बघणे म्हणजे एक मेजवानीच असते. त्या कापसात लपेटलेल्या लहान काळसर बिया दूरदूर उडत जाऊन सृजनाची वाट बघत मातीत रुजायची स्वप्न घेऊन मातीवर निजतात.नंतर कधीतरी आलेल्या पावसाच्या ओलाव्याने त्या बियांना सृजनाचे डोहाळे लागून त्या अंकुरतात, रुजतात आणि एक नवीन सावर जन्माला येते.लहानपणी भर दुपारच्या उन्हात सावरीच एखाद बोंड तडकून वाऱ्यावर उधळलेल्या त्या चकाकत्या रेशमी कापसाच्या म्हातारीच्या मागे धावून बेजार, घामाघूम झालेली मी अजूनही आठवते मला. तेव्हा वाटायचं हा सगळा कापूस गोळा करता आला तर त्याच्यापासून बनवलेल्या मऊमऊ  उशी आणि गादी वर मस्त झोप लागेल, गोष्टीतल्या राजकन्येसारखा कोणताही खडा नक्कीच टोचणार नाही.आणि आता ह्या कापूस म्हाताऱ्या दिसल्या की फक्त सलील - संदीपच्या गाण्यातली ती ओळ मनात खूप वेळ रुंजी घालत राहते - सावरीच्या उशिहून मऊ माझी कुशी .......
लहानपणी आजीनी काटेसावरीच्या बऱ्याच लोककथा सांगितल्या होत्या. त्यातल्या दोन - तीन आजही लक्षात आहेत. सावरीला जेव्हा हिरवीगार पाने असतात तेव्हा ही सावर एका उंच दांड्याच्या हिरव्या छत्रीसारखी भासते. ब्रम्हदेव ह्या सृष्टीचे निर्माण करत होता तेव्हा ह्या चराचराची निर्मिती करून झाल्यावर दमलेला भागलेला तो श्रम परिहारासाठी ह्याच सावरीखाली विसावला होता. त्याकाळी म्हणे सावरीची पाने शिशिरातही गळत नसतं, झाडाची साथ सोडत नसत. दणकट, उंच बांधा व वर्षभर हिरवा पर्णसंभार ह्यामुळे सावर गर्विष्ठ झालेली. तिला एकदा कोणीतरी गमतीत विचारलेल की तुझी आणि वाऱ्याची चांगलीच मैत्री आहे वाटत आणि म्हणूनच तो तुझी पान पाडत नाही ना ? ह्यावर सावर अतिशय तोऱ्यात म्हणाली होती की मी इतकी सामर्थ्यवान आहे की मला कोणाच्याही मदतीची, मैत्रीची गरज काय? मी कोणालाही घाबरत नाही, अगदी त्या सोसाट्याच्या वाऱ्यालाही. हे जेव्हा वायुदेवांच्या कानावर जाते तेव्हा चिडून तो वरुण देवासह सावरिवर आक्रमण करायला येतो. पण तोपर्यंत सावरीला सवत: च्या आगाउपणाची, उर्मटपणाची जाणिव होऊन तिने चुकीचं परिमार्जन करावं ह्या हेतूनं आपली सगळी पानं झाडून टाकली होती. ते बघून वायुदेवांनी तिला माफ केलं व सांगितल की परत कधीही गर्वाने उन्मत्त होऊ नकोस. आपल्या चुकीचं प्रायश्चित्त म्हणून दर शिषिरात अजूनही सावर आपल्या सगळ्या पानांची झुल उतरवून निष्पर्ण होत असते.
दुसऱ्या लोककथेत अस म्हंटल जात की जेव्हा एखादा पापी माणूस मृत होऊन नरकात जातो तेव्हा तिथे नरक यातना भोगण्यासाठी त्याला सावरीचे काटे टोचून टोचून शिक्षा दिली जाते. यावरूनच सावरिला यमद्रम असंही म्हटलं जातं. उष्णता रोधक गुणधर्मामुळे जंगलात वणवा लागला तरी सगळ्यात शेवटी जळणार झाड सावरीचच असत. तिच्या ह्या उष्णता सहन करण्याच्या गुणधर्मामुळे कोणी तिला भक्त प्रल्हादाच रूप मानतात. तर कुठे सावरीला प्रेतात्म्याशी जोडून तिच्या कोणत्याच भागाचा वापर करत नाहीत.कुठे तीच महत्व जाणून तिचा पुरेपूर वापर करून घेतला जातो.काही भागांत सावरीच्या फुलांची, कळ्यांची भाजी करतात, फुल सुकवून त्याच सरबत करतात, त्याच्यापासून रंग बनवतात. फुलांच्या पाकळ्या, काटे, साल सगळ्याचा आयुर्वेदात औषधं म्हणून पूर्वापार वापर केला जातो. ह्याच्या लाकडाचाही वापर काडेपेटी बनवण्यासाठी, बोटी बनवण्यासाठी करतात.हीच्या बिया जनावरांना खाद्य म्हणून देतात आणि हीचा रेशीम कापूस खरोखरच उंची उश्या बनवताना वापरतात.
कोकणात काही ठिकाणी होळीमध्ये मुख्य लाकूड म्हणून सावरीचा बुंधा वापरतात. तर अश्या ह्या नितांत सुंदर वृक्षाची लागवड शहरातही रस्त्याच्या कडेने, बागांमध्ये व्हायलाच हवी.
काटेसावरच संस्कृत नाव आहे शाल्मली आणि हिंदीत हिला म्हणतात सेमल.
कधीही बहरलेली, वयात आलेल्या सावरीची गर्द गुलाबी फुल उन्हात चमचम करताना दिसली की मला हटकून डॉ. शीला मिश्रा ह्यांची ही कविता आठवते -

आज धूप भटक गई
सेमल के गाँव में।
 
अनियारे नयनों की
अनबोली चितवन-सी
साँसों में लाज भरी
खोई-सी पुलकन-सी।
 
आज आँख अटक गई
असुवन की छाँव में।
 
घर आए पाहुन-सा
मौसम नखरीला
नयनों के पानी से
घर आँगन गीला
 
किसकी यह सुधि आई
ठोकर-सी पाँव में।

साँसों की टहनी पर
यादों के फूल-सी
अल्हड़ किशोरी की
छोटी-सी भूल-सी
 
आज साँस भटक गई
पथरीली ठाँव में

L

मराठी नाव : काटेसावर
संस्कृत नाव : शाल्मली
हिंदी नाव : सेमल
शास्त्रीय नाव : Bombax ceiba
इंग्रजी नाव : रेड सिल्क कॉटन ट्री , रेड कपोक
बहर काळ - फेब्रुवारी ते मार्च

शेवंती( Chrysanthemum )

अजून त्या झुडुपांच्या मागे सदाफुली दोघांना हसते
अजून अपुल्या आठवणींनी शेवंती लजवंती होते...
किल्वरच्या आकाराची फुलांच्या सुगंधात स्वतःलाही माखून घेऊन स्वतःला सुगंधी करून घेतलेली काळपट हिरवीगार पान लेवून वर्षभर जरा दुर्लक्षित असलेल शेवंतीच झुडूप थंडी पडायला लागल्यावर मात्र गोल गोल मण्यांच्या माळा अंगोपांगी माळून स्वतःकडे सगळ्यांचच लक्ष वेधून घ्यायला लागत. दिसामाजी ते बारके गोल-गोल मणी भरीव होत जातात आणि एखाद्या बटणासारखे दिसायला लागतात. मग एखादया दिवशी त्या बाळसेदार कळीमधून सकाळच्या थंडीत सूर्याची उगवत्या किरणांची ऊब लेऊन एखाद- दुसरी पाकळी बाहेर डोकावून बाहेरच्या जगाचा अंदाज घ्यायला लागते. तीच बाहेरच्या जगाबद्दलच रंगबिरंगी वर्णन ऐकून दुसऱ्या पण काही पाकळ्या हिम्मत करून दुसऱ्या दिवशी घुंगटातून बाहेर पडतात. एकीच पाहून दुसरी, दुसरीच पाहून तिसरी,तिसरीच पाहून चौथी अस करत करत आठ- दहा दिवसांत सगळ्या पाकळ्या उमलून भरगच्च संपूर्ण फुललेल शेवंतीच फुल फुलत आणि बघणाऱ्याचा नजरेला आनंद देत.संपूर्ण झाडभर शेवंतीच्या फुलांचच राज्य असत मग पुढचे काही दिवस कारण भरपूर पाकळ्या असलेलं शेवंतीच फुल टिकतही बरेच दिवस.शेवंतीचा सुगंध कितीतरी वेळ हाताला येत राहतो फुलाला हात लावल्यानंतर आणि गंमत म्हणजे फुल नसतानाही बेमौसम सुद्धा त्या सुगंधाची आठवण आली तर बिनदिक्कत शेवंतीच्या झाडाजवळ जाऊन त्याच्या पानांना आजारा- गोंजाराव,हाताला तोच फुलांचा सुगंध येतो आणि खूप वेळ दरवळतही राहतो.

पिवळी आणि पांढऱ्या शेवंतीसोबतच माझी लाडकी बटन शेवंतीची फुलही फार गोड दिसतात.शेवंतीला देवाच्या पूजेत, हारात जस अढळ स्थान मिळालय तसच शेवंतीच्या वेणीने देवीबरोबरच तमाम स्त्रियांच्या अंबाड्या,वेणीची पण कायमच शोभा वाढवली आहे.शेवंतीच्या फुलांना लहानपणी
पुस्तकांमध्ये,वह्याममध्ये सुकवून तो सुगंध आणि तीच रूप टिकवायचा निरागस वेडेपणा केला असेलच ना तुम्हीही?

पळस - butea monosperma

लो, डाल डाल से उठी लपट! लो डाल डाल फूले पलाश।
यह है बसंत की आग, लगा दे आग, जिसे छू ले पलाश॥

लग गयी आग; बन में पलाश, नभ में पलाश, भू पर पलाश।
लो, चली फाग; हो गयी हवा भी रंगभरी छू कर पलाश॥
-नरेंद्र शर्मा
यंदा चक्क डिसेंबर-जानेवारीपासूनच सभोवताली नजर पडली तर अगदी असाच नजारा बघायला मिळतोय ना. खरतर वर्षाच्या सुरुवातीला निष्पर्ण झालेल्या पळसाला फेब्रुवारीपर्यंत अंगभर काळ्या टपोऱ्या कळ्या आलेल्या असतात. फेब- मार्चमध्ये त्या कळ्या फुलून पळस अंगोपांगी फुलून जातो आणि चैत्र चाहूल लागते. पण यंदा ऋतुचक्र वेगळ गाण गात आहे हे आपण बघतोय. वेळेआधी फुलला तरी पळसाच सौंदर्य मात्र तसूभरही कमी झालेल नाहीये आणि फुललेले पळस दिसले की हटकून कवी मुकेश पांडेच्या(चंदन) ह्या ओळी आठवतात
'तेरी यादों में सर्द हो गया था चाँद
हमने जलाई पलाश की अंगीठी
पर तेरी यादें बर्फ सी जम चुकी थी
मुहब्बत की गर्माहट भी काम न आयी
आज भी कुछ अधूरा सा था
मेरा प्यार, चाँद, याद या पलाश'
- चन्दन
जंगलात जागोजागी फुललेले पळस बघून जंगलात जणू आग लागली आहे असा भास होतो म्हणूनच पळसाला फ्लेम ऑफ फॉरेस्ट म्हणतात. त्याच संस्कृत नाव- पलाश आणि किंशुक.किंशुक नाव त्याला किती शोभत तेही आपल्या लक्षात येत कारण त्याची केशरी फुल बघितली की पोपटाच्या चोचीची आठवण आल्याशिवाय रहात नाही आणि बहिणाबाईंची ही कविता आठवते -
पयसाची लाल फुलं, हिरवे पण गेले झडी
विसरले चोची मिठू, गेले कोठे उडी.
पळसाला पाने तीनच ही म्हण रूढ झाली कारण पळसाला चामट, जाड तीन पानांच्या पर्णिका असतात आणि त्यातही मधल पान बाजूच्या दोन्ही पानांहुन मोठ असत.पान गडद काळपट हिरवी असतात.हिवाळ्यात पानगळ होऊन संपूर्ण वृक्ष निष्पर्ण झाला की मग झाड खऱ्या अर्थाने रंगात येत आणि सुरू होतो निसर्गातला अनोखा खेळ- पळसाचा पुष्पोत्सव.पहिले झाड अंगभर काळ्या टपोऱ्या कळ्या मिरवायला लागत आणि मग हळूहळू भान हरपायला लावणारी लाल- भगवी मुलायम फुल फुलू लागतात.पळसाच्या फुलांचा कॅलिक्स मांसल, उभट पेल्यासारखा, काळपट हिरवा मखमली रंगाचा असतो. पळसाच्या फुलांना पाकळ्यांवर बारीकशी लव असते त्यामुळे कधीकधी ही फुल चंदेरी रंगात चमकल्याचा भास होतो, त्या केशरी रंगाला एक चंदेरी चमक येते. ह्या फुलांवर त्यातील मध/ रस खाण्यासाठी बरेच पक्षी आणि मधमाश्या, माकड गर्दी करतात त्यामुळे सकाळी लवकर ह्या झाडाखाली गेलो तर पक्षी दर्शन पण सहजपणे होते. त्यांच्या गडबडीमुळे झाडाखाली पळसाच्या फुलांचा सडा बघायला मिळतो आणि सुकलेल्या पानांवर त्यांचा केशरी रंग अजूनच खुलून दिसतो. फुलांचा भर महिना दीड महिना टिकतो आणि नंतर शेंगा येतात. शेंगा थोड्याफार पानांसारख्याच दिसतात.पळसाच्या शेंगेला पळसपापडी म्हणतात.प्रत्येक शेंगेत एक बी असते आणि वाऱ्यावर ह्या पळस पापड्या उडून लांबवर जाऊन बीजप्रसार होत रहातो. बी खूप सहजतेने रुजते फक्त बी फार दिवस राह्यला नकोय. पळसाची फांदी देखील रुजते तसच मुळांना नवी फूट येऊन देखील नवीन झाड तयार होत असतात.

पळसाच्या फुलांपासून नैसर्गिक रंग बनवता येतो. पूर्वी रंगपंचमीला पळसफुलांपासून बनवलेला लाल रंग खेळायला वापरत असत.आदल्या दिवशी झाडाखाली गळून पडलेली फुल आणून पाण्यात भिजवून ठेवली तर लाल रंग मिळतो. आता नक्की आठवत नाहीये पण मध्ये मी वाचलेलं की मध्यप्रदेशातल्या कोणत्यातरी भागात नवरीची लग्नातली साडी पळस फुलांपासून बनवलेल्या रंगाने रंगवलेली असायची. पलसाभोवती गुंफलेल्या अश्या अजून तीनचार दंतकथा फारच रोचक आहेत.
पळसाच्या उपयोगांविषयी तर लिहू तितक थोडं ठरेल. औषधी, आयुर्वेदिक, औद्योगिक, विड्या करण्यासाठी, पत्रावळींसाठी, दोरखंड बनवण्यासाठी असे हजारो उपयोग आहेत पळसाचे. जसा आपण गोकर्णाच्या फुलांचा चहा आणि सरबत करतो तसेच पळसाच्या फुलांचा चहा आणी सरबत करता येते. गंमत म्हणजे ह्याच्या सरबतात
किंवा छात लिंबू पिळल की ह्या केशरी सरबताचा रंग बदलून पिवळा होतो. जर तुम्हाला फुललेला पळस दिसला तर खालची फुल गोळा करून आणा आणि बनवा अजून केसरिया पंच. हि फुल सुकवून पावडर करून पण ठेवता येते आणि नंतर वापरता येते. या फुलांच्या रंगांमध्ये उष्णता शामक गुणधर्म असतात, फुलांच्या भुकटीचे औषध म्हणून सेवनही केले जात असे. मध्यप्रदेशात एका आदिवासी समाजात पळसाच्या फुलांची भाजी देखील करतात तसेच पोळपाटावर पळसाची पाने ठेवून त्यावर पोळी लाटून/ भाकरी थापून वरून परत पळसाची पाने लावून गोवर्यांवर ती पोळी पानांसहीत भाजतात. त्याला पानिया असे म्हणतात. त्यात पळसाच्या पानांचे औषधी गुणधर्म उतरतात तसेच निखाऱ्याममुळे खरपूस चव येते.
पळसात अजून दोन रंग आहेत - पिवळा आणि पांढरा आणि हे दोन्ही पळस फार दुर्मिळ वृक्ष आहेत.
तर अश्या ह्या पळसाच्या फुलांवरची अजून एक माझी आवडती कविता जी पूर्वी दुरदर्शनवरच्या फुल पलाश के ह्या सिरियलच टायटल सॉंग होती-

जब जब मेरे घर आना तुम,
फूल पलाश के ले आना तुम...
जब जब याद मेरी आए तो,
फूल पलाश के ले आना तुम...

मेरा ख्याल है यह, हकीकत हो जाना तुम,
मेरी बाहों में आ कर सो जाना तुम.
अपनी खुशबू से घर को महकाना तुम,
फूल पलाश के ले आना तुम..

दुनिया के नजारे स्वीकार नही,
अपनी मुस्कराहट से मुझे बहलाना तुम.
सुर्ख हो जाये जब ज़िंदगी की फिजा,
फूल पलाश के ले आना तुम..

मौसम बसंत का जब भी आएगा,
अपने आँगन में खुशबू लाएगा,
जब भी हो जाये उदास मन मेरा,
मीठी सी बातों को होठों पे रख लाना तुम.
फूल पलाश के ले आना तुम..

मेरे सपनो को तोड़ कर न जाना तुम,
अपने अटूट रिश्ते का विश्वास,
मेरे बेताब दिल को दे जाना तुम,
फूल पलाश के यूँ ही हर बार,
ले आना तुम...